de toonbank

over 15 jaar Nadar Summer Academy

Op het podium staan drie jonge musici rond een concertvleugel. Het deksel is van het instrument gehaald: snaren, hamerkoppen en dempers liggen open en bloot in een felle spotlight. Het drietal heeft mondkapjes en haarnetjes op. Hun lijven zijn in gele operatiejassen gestoken. Hier wordt timbre-onderzoek voor gevorderden verricht, en wel met chirurgische precisie.

Kijk, daar laat klankdokter 1 een muntstuk, als was het een scalpel, in het inwendige van het instrument verdwijnen. Prompt klinken metalige schraapgeluiden op uit een bassnaar. Dokter 2 bespeelt een duimpianootje dat op de zangbodem van de vleugel is gepositioneerd. Spookachtige resonanties omhullen zachte tokkeltonen. Als dokter 3 een rubberen mallet stevig over het hout van de klankkast wrijft, wordt het de patiënt te veel: zachtjes begint het instrument te kermen en te kreunen.

Stoomcursus nieuwe muziek

De concertvleugel als akoestisch operatie-object. Het idee ontsproot aan het componistenbrein van de Russische Elena Rykova, wier 101% Mind Uploading vorig jaar werd ingestudeerd tijdens de Nadar Summer Academy. Gemakkelijke kost was het niet (een understatement), maar dat is het eigenlijk nooit tijdens de jongerenstage die het Nadar Ensemble en MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek] jaarlijks samen organiseren – deze zomer voor de vijftiende keer.

De opzet in een notendop: vijf dagen lang krijgt een tiental jongeren (doelgroep: 14 tot 20 jaar) een intensieve stoomcursus nieuwe muziek onder begeleiding van ervaren Nadar-leden. Uitvalsbasis is de idyllische Hoeve Oswald, gelegen in een stiltegebied in het Waasland. Van daaruit gaat het dagelijks per fiets naar de goed uitgeruste Muziekacademie van Sint-Niklaas, waar de nieuwste gecomponeerde muziek op de lessenaars verschijnt. Vaak betreft het partituren waarvan de inkt amper droog is, en die vragen om experimentele speeltechnieken, uitgekiende elektronica en complexe media-opstellingen. Wie een idee wil krijgen, kijkt het best even mee op YouTube. Trefwoorden ‘Stefan Prins, Generation Kill’ (op het programma in 2017) of ‘Michael Beil, Exit to Enter’ (geprogrammeerd in 2022). Menig conservatoriumstudent zou er zijn tanden op stukbijten.

En toch, bij de Nadar Summer Academy lukt het tieners ieder jaar weer dat veeleisende repertoire binnen een  week in de vingers te krijgen. Sterker: om het op de planken te brengen in spetterende uitvoeringen. Niet alleen op het afsluitende toonmoment, maar ook in gerenommeerde zalen als het De SINGEL, Concertgebouw Brugge, De Bijloke, of op festivals als Transit en What’s Next.

 

Beide benen in de samenleving

Wat het geheim is achter dat succes? ‘Vegetarische maaltijden, yoga-sessies en goede gesprekken bij het kampvuur’, grappen cellist en artistiek leider Pieter Matthynssens en pianist Elisa Medinilla. We schrijven een zaterdagmiddag in april. Vanuit de Nadar-burelen in DE SINGEL, waar het ensemble Huisartiest is en in 2024 een eigen studio betrok, blikt het tweetal terug op de voorbije veertien edities.

Medinilla: ‘Er wordt natuurlijk hard en intensief gewerkt, maar de Academy draait om meer dan muziek alleen. Als je met jonge mensen werkt, is het een totaalpakket. Je deelt de magische momenten op het podium, maar ook de stress en de frustratie als iets niet lukt, of als iemand even niet lekker in zijn vel zit. We proberen ieder jaar weer een huiselijke sfeer te creëren waarin iedereen zich aanvaard en gedragen voelt. Alleen dan kan er een hechte groep ontstaan, waarin de deelnemers het beste in elkaar naar boven halen.’

Matthynssens beaamt dat: ‘Het is belangrijk dat de deelnemers zichzelf kunnen zijn. Dat werd ooit heel mooi verwoord door een van de jongeren. In het gastenboekje dat we bijhouden, schreef hij dat hij zich nog nooit ergens zo thuis had gevoeld. Prachtig toch? We merken het ook aan de ouders. Tijdens het slotconcert staan ze vaak met tranen in de ogen, omdat ze niet kunnen geloven hoe hun kind zich in een paar dagen tijd heeft ontwikkeld.’

Dan de vervolgvraag: Waarom koos het Nadar Ensemble ervoor om in 2011, amper drie jaar naar zijn oprichting, al te beginnen aan zo’n veeleisend educatief traject?

Matthynssens: ‘Toen wij met de Summer Academy begonnen, bestond er nauwelijks iets op het vlak van educatie en nieuwe muziek. Hedendaags repertoire? Dat werd gezien als moeilijk en specialistisch. Veel te complex voor amateurmusici, laat staan voor jongeren. Die leemte, daar zijn wij met Nadar in gedoken, juist omdat nieuwe muziek die verbinding met jongere generaties zo hard nodig heeft.’

Begrijp hem niet verkeerd, nuanceert hij: ‘Er wordt vandaag de dag fantastische muziek geschreven, zonder meer. Maar toch, naarmate we met Nadar vaker in Darmstadt of Donaueschingen speelden, begon me op te vallen hoe exclusief die wereld is. Hedendaagse muziek is een niche, een zeer interessante weliswaar, maar een niche. Als we niet bewust naar manieren blijven zoeken om wat daar gebeurt te vertalen naar de samenleving van nu, dan dreigt die muziek haar urgentie te verliezen.’

 

Artistieke bagage en pedagogische power

Het was met die gedachte dat Matthynssens eind 2010 aanklopte bij musicoloog Rebecca Diependaele, destijds werkzaam voor zowel Nadar als MATRIX. ‘Het idee van een zomerstage viel naadloos samen met de doelstelling van MATRIX,’ laat Diependaele begin mei weten via een videoverbinding. ‘Namelijk, nieuwe muziek toegankelijk maken voor een breder publiek, onder meer door te voorzien in goede educatie. In de Nadar Summer Academy kwamen die twee aspecten vanaf het begin heel organisch samen. Enerzijds konden we terugvallen op de diepgaande repertoirekennis die binnen het ensemble reeds aanwezig was. Anderzijds hadden veel van de Nadar-leden ook toen al behoorlijk wat leservaring achter de kiezen, dus met de pedagogische kant zat het ook meteen goed.’

Matthynssens en Diependaele kwamen een taakverdeling overeen waarin Nadar zorg droeg voor de artistiek-inhoudelijke kant, MATRIX voor de organisatorische en financiële ondersteuning. Het bleek een gouden formule, die meteen haar vruchten afwierp. Neem de tweede NSA-editie in 2012, het jaar waarin het ISCM World Music Days Festival neerstreek in België. Tijdens Transit gaven de deelnemers een concert in een bomvolle Soetezaal, tot de nok toe gevuld met internationale muziekprofessionals. Op het programma onder meer Varèse en Berio, maar ook nieuw werk van Stefan Prins en Matthew Shlomowitz.

De reacties na afloop waren lyrisch. Zo noteerde de inmiddels ter ziele gegane muziekwebsite Kwadratuur: ‘Net dàt repertoire horen spelen door tieners die het met de naturel doen waarmee hun leeftijdsgenoten sonates van Mozart of Adele’s Someone Like You spelen is een unieke ervaring.’

Unieke positie in een veranderend landschap

Inmiddels heeft de Nadar Summer Academy zich ontwikkeld tot een vaste waarde in het muziekeducatieve veld. Ze oogstte lof in binnen- en buitenland, onder meer met een nominatie (2015) voor de Young EARopean Award, een Europese prijs voor projecten die jongeren enthousiast maken voor muziek buiten de gebaande poppaden.

Tegelijkertijd veranderde ook het landschap waarin de Summer Academy opereert. In de categorie ‘jongerenwerking nieuwe muziek’ doken de voorbije jaren verschillende waardevolle initiatieven op. Blaasensemble I Solisti lanceerde een eigen Academy en Summer School voor jonge instrumentalisten. Het HERMESensemble begon met The Times een forum voor jonge componisten.

Toch heeft de NSA tussen die verschuivende panelen haar onderscheidende positie weten te behouden, denkt Nadar-pianist Elisa Medinilla: ‘Ik ken eerlijk gezegd geen ander initiatief dat doet wat wij doen. Zeker niet in een formule waarin jonge musici én componisten een week lang intensief samenwerken. Bovendien ongeacht niveau of voorkennis. Andere projecten werken vaak met audities of voorselectie, maar bij ons zijn motivatie, nieuwsgierigheid en een open houding de enige voorwaarden. Als die er zijn, heb je eigenlijk altijd de juiste mensen op de juiste plaats. Dat merken we jaar na jaar.’

Een andere unieke troef is het repertoire dat tijdens de NSA wordt ingestudeerd, vult Matthynssens aan. Zeker in recenter jaren gaat het vaak om werk van typische Nadar-componisten: naast de reeds genoemde Stefan Prins (tevens mede-artistiek leider van Nadar) en Michael Beil, ook Alexander Schubert, Simon Steen-Andersen, Jennifer Walshe of Joanna Bailie. Matthynssens: ‘Het gaat om stukken die eigenlijk alleen door ons onderwezen kunnen worden, simpelweg omdat alleen wij de ervaring en technologische knowhow in huis hebben. De NSA geeft deelnemers zo de kans om repertoire te ontdekken dat ze elders nooit zouden tegenkomen. Ook niet op het conservatorium.’

 

Van partituur naar groepsconcept

Of er in de loop der jaren veel veranderd is in de opzet van de Academy? ‘Toch wel’, zegt Matthynssens. ‘Gaandeweg hebben we geleerd dat het beter werkt om de groep als geheel centraal te stellen. In het begin vertrokken we nog sterk vanuit de partituur. Iedereen kreeg een individueel stuk om in te studeren, maar dat bleek een zware belasting binnen een week. De stress liep soms hoog op. Nu werken we vanuit een gezamenlijk concept, waarin we de afzonderlijke kwaliteiten van de deelnemers een plek proberen te geven.’

Dat het ensemble het repertoire van binnenuit kent, helpt daarbij, benadrukt hij. ‘We kennen de componisten vaak persoonlijk, weten wat de bedoeling is achter die partituren. Vanuit die vertrouwdheid ontstaat ruimte om de achterliggende ideeën samen opnieuw vorm te geven.’

Op basis van die vrijere werkwijze zijn de afgelopen jaren nogal wat stukken uit de Nadar-catalogus “hertaald” naar een academie-variant. Zo kreeg Stefan Prins’ Generation Kill een NSA-offspring, werd Michael Beils Mach Sieben (oorspronkelijk voor piano) omgetoverd tot een ensembleversie, en vormden de audiowalks van de Canadese geluidskunstenaar Janet Cardiff de inspiratie voor een zomerse audio-video-wandeling door Sint-Niklaas.

Vrijer en groepsgerichter werd ook de invulling van de activiteiten om de werksessies heen, zegt Medinilla: ‘In de beginjaren hielden wij de regie strak in handen. We stelden een heel programma samen met lezingen, concertjes van de verschillende ensembleleden en muzikale quiz-avonden. Maar al snel merkten we dat de deelnemers zelf vol goede ideeën zaten. Er zijn edities geweest waarin nieuwe ensembles ontstonden, of tot diep in de nacht aan een kameropera werd gewerkt.’

Handen-in-het-haar-moment

Zo bezien is het niet toevallig dat flink wat NSA-deelnemers de sprong naar het professionele muziekcircuit maakten. Een kleine greep: celliste Karin Broeckhove Ibarra ging studeren aan het Conservatorium van Antwerpen en won in 2022 met het Firgun Ensemble de Supernova-wedstrijd van het Klarafestival. Of neem componist-violist Elisabeth Klinck, die samen met slagwerker Wim Pelgrims het Nemø Ensemble voor experimentele muziek oprichtte. Dit voorjaar gaf ze nog een voorproefje van haar tweede album tijdens het Rewire Festival in Den Haag.

En dan zijn er pianist en klarinettist Taha en Yassine Posman, in 2019 de drijvende krachten achter voornoemde kameropera, Botrytis, die destijds het sluitstuk vormde van de negende editie van de Summer Academy. Sinds 2022 bundelen de Gentse broers samen met cellist Jacob van Durme hun muzikale krachten in Trio Malatya. Met succes: in het voorjaar van 2023 won het drietal zowel de BLM Competition (De Bijloke) als het Storioni Concours in Eindhoven. Een paar maanden later reisden de drie af naar Duitsland om met de vermaarde klankvorser Helmut Lachenmann te werken aan diens trio Allegro Sostenuto.

‘We zouden Lachenmann eigenlijk pas maanden later ontmoeten tijdens de Research Days van het Conservatorium Brussel,’ klinkt de stem van Yassine Posman begin juni via de videoverbinding. ‘Maar toen kregen we plotseling een mailtje. Of we niet al eerder naar Stuttgart wilden komen om met hem aan het stuk te werken.’

Een handen-in-het-haar-moment, herinnert Posman zich: ‘We hadden nog maar de helft van de partituur voorbereid, en het is bepaald geen muziek die je snel even van blad leest. Bovendien had Jacob, onze cellist, nog maar weinig ervaring met nieuwe muziek. Toen heb ik wel even teruggedacht aan de Summer Academy, puur omdat we daar elk jaar voor zulke uitdagingen werden gesteld. Zonder die ervaring hadden we waarschijnlijk niet de durf gehad om ja te zeggen.’

De Nadar Summer Academy heeft hoe dan ook blijvende sporen nagelaten in zijn muziekpraktijk, aldus Posman: ‘Ik had vroeger een geweldige klarinetleerkracht, maar speelde vooral klassiek repertoire. De deur naar de hedendaagse muziek is pas bij Nadar voor mij opengegaan. Dat is van groot belang geweest. Zonder die stap had ik niet gestaan waar ik nu sta in mijn carrière.’

De Nadar Summer Academy is een coproductie van MATRIX en Nadar Ensemble, met de steun van d’Academie Sint-Niklaas, en viert dit jaar haar vijftiende verjaardag. Transit zet het project voor die gelegenheid mooi in de bloemetjes.

Dank aan de spelers van de Nationale Loterij: dankzij hen steunt Nationale Loterij de feesteditie 2025 van de Nadar Summer Academy.