de toonbank

Een bijdrage van Klaas Coulembier voor Concertgebouw Brugge.

Het is er altijd, het weer. Het kan aangenaam of guur zijn, opbeurend of verwoestend, maar het is altijd een kracht die de menselijke capaciteit overstijgt. Sommige plaatsen in de wereld worden meer door het weer geteisterd dan andere, en overal passen mensen zich aan aan de heersende weers- en klimaatomstandigheden. Die natuurkracht inspireerde componist Michael Gordon in 1997 al voor zijn iconische werk Weather, waarin hij samenwerkte met videokunstenaar Elliott Caplan. In 2022 nam Manchester Collective de partituur als uitgangspunt voor een nieuwe productie in samenwerking met componist en field recorder Chris Watson en filmmaker Carlos Casas. De combinatie van de akoestisch versterkte muziek met de beelden en field recordings zet alle zintuigen op scherp in een doordachte synergie.

Muziek met een verhaal

Michael Gordon behoort samen met zijn vrouw Julia Wolfe en collega-componist David Lang tot de oprichters van het beroemde Bang on a Can collectief, een ensemble dat ontstond vanuit het New Yorkse Bang on a Can festival in 1987. Zijn muziek is geënt op de minimal music die floreerde in het Amerika van de jaren 1970 en die tot op vandaag een van de meest bloeiende takken van de hedendaagse muziek blijft. Naast invloeden uit die minimalistische muziek staat de deur bij Michael Gordon ook altijd open voor andere genres, waarbij hij ook de populaire muziek niet schuwt. Het resultaat is een rijke en gevarieerde muzikale taal, met een sterke drive en energie als rode draad. De muziek van Michael Gordon is ook zelden abstract. Vaak werkt hij samen met filmmakers zoals Bill Morrison, waarbij beeld en muziek nauw op elkaar betrokken worden. Een vluchtige blik op zijn uitgebreide werklijst leert dat titels, en bij uitbreiding verhalen, erg belangrijk zijn. Bovendien verwijzen deze titels vaak naar plekken in de wereld, zoals Great Trees of New York City (zijn woonplaats), Travel Guide to Nicaragua (het land waar hij opgroeide), El Sol Caliente (bij beelden van Miami Beach), Beijing Harmony, The Sad Park, on Desbrosses Street, en nog veel meer. Naast vrij concrete inspirerende plaatsen, komt ook de natuur regelmatig terug, bijvoorbeeld in titels zoals The Unchanging Sea, Cold, Dry, en natuurlijk Weather.

In de originele partituur van Weather, geeft de componist, verrassend genoeg, geen informatie over welke specifieke weertypes of plaatsen op de planeet verklankt worden. De vier delen kregen als titel Weather One, Weather Two, Weather Three en Weather Four. Michael Gordon was in de eerste plaats geïnspireerd door het chaotische van weerpatronen en hij probeerde die chaosstructuren om te zetten in muziek. Hij kijkt naar het weer en ziet dat dat eigenlijk altijd weer uit dezelfde fenomenen bestaat, in steeds wisselende constellaties en verhoudingen. Er zijn hoge- en lagedrukgebieden, droge en neerslagrijke lucht, warme en koude zeestromingen, en zo verder. De relatieve onvoorspelbaarheid van het weer maakt ons ook duidelijk dat het weer altijd een zaak van het hier en nu is. Wat er ook voorspeld wordt, we ondergaan het weer zoals het zich in het hier en nu aan ons presenteert.

Hier zit ook een boeiende paradox, want hoewel het weer dus per definitie ongrijpbaar en vluchtig is, is het tegelijkertijd ook eeuwig en alomtegenwoordig. Ook miljoenen jaren geleden was het weer er al, en zowel toen als nu bepalen het weer en het klimaat het landschap en de manier waarop mensen dat landschap bevolken. Misschien is het vanuit die verbinding tussen heden en verleden dat Gordon voor Weather heel bewust naar de muziek van vroeger kijkt. Hij zegt daarover het volgende in de originele programmatoelichting uit 1997:

“Ik stelde me de geschiedenis niet zozeer voor als een tijdlijn maar eerder als een lift, waarbij ik op eender welke verdieping kon uitstappen en waarbij alles tegelijk gebeurt. De lift ging omhoog naar de achtste verdieping, waar ik Vivaldi aantrof, die natuurlijk een gigantische strijkerscompositie schreef over ongeveer hetzelfde onderwerp. Dan zakte ik naar de vierde verdieping, waar Jimi Hendrix was, dan terug naar het negende voor Londense clubmuziek uit de jaren 1990 en dan naar vijf voor het geluid van de sirenes van oorlogsschepen.”

Deze verschillende muzikale invloeden, waaronder inderdaad enkele duidelijke knipogen naar de Vier Seizoenen van Vivaldi, zijn duidelijk hoorbaar in de energieke en ruwe partituur. In het eerste en vierde deel kiest Gordon voor een zuivere strijkersklank, die weliswaar elektronisch versterkt kan worden. In het tweede en derde deel bewerkt hij de klank. Weather Two maakt gebruik van een fuzz box, een effect dat vaak gebruikt wordt bij elektrische gitaren en dat de klank verstoort (distortion). In Weather Three vertrekt hij van het geluid van een sirene. Dat wordt vermengd met de klank van de strijkers zodat het dreigende waarschuwingsgeluid van de sirene geleidelijk aan zachter en minder onheilspellend wordt.

Muziek, beeld en geluiden

Bij de eerste uitvoeringen van Weather werkte Gordon samen met filmmaker Elliot Caplan, waardoor het werk van bij het begin als een multimediacompositie werd uitgevoerd. Later kwam er ook nog een studio-opname met toevoeging van elektronische drum beats. De productie die hier op het programma staat versterkt het multimediale karakter door de beelden van Carlos Casas en de field recordings van Chris Watson. De vier delen worden nu ook gekoppeld aan vier echte plaatsen in de wereld. Gelet op de klimaatproblematiek die de voorbije decennia steeds belangrijker is geworden in het maatschappelijk debat, is deze productie ook te lezen als een reflectie op de manier waarop het weer en het klimaat ingrijpen op het leven van de mens. Of andersom.

In het eerste deel koppelen de makers de muziek van Gordon aan de woestijn in Namibië. Het is een plek die zo onmetelijk en onherbergzaam is dat de tijd er geen vat op lijkt te hebben. De zandvlakte lijkt leeg, maar is tegelijk voortdurend in verandering door de vorming van steeds andere zandduinen. Het weinige leven dat er mogelijk is, speelt zich vooral af onder de oppervlakte en tijdens de nachtelijke uren. Insecten en hun jagers worden nog een laatste keer actief bij de dageraard, net voor de brandende zon opnieuw zorgt voor een verzengende hitte en het leven tot stilstand brengt. De muziek van Weather One past perfect bij de activiteit die hierboven beschreven wordt. Helemaal op het einde van deze beweging valt de muziek stil.

Het tweede deel opent met klokachtige geluiden. Het zou de kerk van Dunwich kunnen zijn, een dorp dat in de dertiende eeuw door de zee werd verzwolgen. Volgens bijgelovige vissers zou de kerkklok van Dunwich nog altijd nakend onweer aankondigen. Dit deel kreeg als titel Longshore Drift, verwijzend naar het fenomeen van extreme erosie bij een wassende zee. Het is dat fascinerende stukje niemandsland dat bij vloed wordt overspoeld en bij elke terugtrekking van de zee op een andere manier weer land wordt. Vol van leven, een feest voor zeevogels en andere dieren die zich tegoed doen aan de rijke biotoop die zich tussen de zandkorrels bevindt. De geluiden van zeevogels en kabbelend water laten niets aan de verbeelding over. De ijle klanken van Gordon vertolken de eeuwigheid en wederkerigheid van het landschap.

Deel drie verwijst naar misschien wel de meest duidelijke en alarmerende boodschappers van klimaatverandering. Vatnajökull is de grootste gletsjer van IJsland. In het dichte pak ijs bewegen luchtbellen en micro-organismen van meer dan 10.000 jaar geleden zich langzaam voort, vanaf de top van de berg Kverkfjöll richting de zee. We horen als het ware de hartslag van de gletsjer onder het krakende ijs. Boven de gletsjer snijdt een ijskoude windt. Het weinige leven dat er is, houdt zich op aan de randen van de gletsjer en dichter bij de zee. Het geluid van de alarmsirene dat Michael Gordon in 1997 al gekozen had voor Weather Three zorgt in combinatie met de beelden en soundscape van de gletsjer voor een onbehaaglijk effect. De alarmerende muziek staat in schril contrast met de langzaam schuivende ijsmassa die op het eerste gezicht onbewogen lijkt, maar waarvan we weten dat ze direct wordt beïnvloed door de opwarming van de aarde. Doorheen deze uitgebreide beweging versmelten de strijkers en de sirene, maar de dreiging verdwijnt nooit helemaal. Op het einde hoor je het water lopen, de gletsjer wordt één met de zee.

Het slotdeel brengt opnieuw wat zuurstof na het aangrijpende derde deel. The Amber Mountain is een berg in het regenwoud van Madagascar. Tussen de dichte begroeiing krioelt het van leven. Het is er warm en vochtig, terwijl de zon wordt gebroken door het dichter bladerdak. De extreme temperaturen zorgen voor onweer in de verte, maar het leven gaat onverstoord verder. Het lijkt een paradijselijke plek, een hoopvol oord. Zolang de mens natuurlijk niet ingrijpt …