de toonbank

Een bijdrage van Melissa Portaels voor DE SINGEL

Inner Life

Muziek verbindt. Voor Wim Henderickx was dat allesbehalve een holle leuze, maar de kern van waaruit zijn componeren ontsprong. Twee jaar geleden ging zijn opera De Bekeerlinge, naar de gelijknamige roman van Stefan Hertmans, in première. Zowat alle aspecten van zijn (muzikale) denken zitten in deze opera vervat: zin voor spiritualiteit, uitwisseling tussen verschillende religies en culturen, een communitykoor, uiteenlopende en rijke klankwerelden, waarin muziektradities uit het Oosten en Westen geïntegreerd werden, en een zorgvuldig opgebouwde spanningsboog die verhaal en muziek omspant. Zo’n monumentale vorm als opera waarin verschillende kunstvormen één worden en een thematiek die stevig verankerd is in de samenleving, dat is Wim Henderickx ten voeten uit. Maar na zo’n indrukwekkend slotakkoord als De Bekeerlinge stelt zich soms de vraag hoe je als componist de draad weer oppikt. Henderickx’ antwoord daarop vinden we na zijn abrupte overlijden gelukkig terug in de schetsen voor Inner Life. Meer dan ooit zou hij zijn compositiepraktijk openbreken, om zo tot een nog meer verdiepende en verbindende beleving te komen.

 

Van schets naar creatie

“Inner Life is evenzeer een compositie als een alchemistische formule – of een spel. Het is een recept voor een artistiek experiment waaraan alle mogelijke muzikale persoonlijkheden en groepen kunnen deelnemen.” Dat lees je in de dramaturgische tekst, een soort blauwdruk die Wim Henderickx van zijn plannen voor deze compositie maakte.

Waar de partituur voor De Bekeerlinge tot in het kleinste detail genoteerd werd, laat de partituur van Inner Life nog heel wat ruimte voor invulling. In de laatste jaren schreef Henderickx al veel vrijer in ensemble- en koorwerken. Niet zelden greep hij de kans om details pas uit te werken tijdens de repetities in dialoog met de muzikanten. Het werk kon dan groeien mét hen. Zo’n traject was ook het plan voor Inner Life, dat hij voor HERMESensemble en Nemø ensemble zou schrijven. De overblijvende schetsen bestaan dan ook vooral uit voorbereidingen voor improvisatiesessies die hij zelf geleid zou hebben. Dat improvisatie zo’n cruciale plaats kreeg in Inner Life ligt overigens volledig in lijn met Henderickx’ zoektocht naar manieren om via de muziek waardevolle ontmoetingen te laten ontstaan tussen individuen, die elk vanuit hun eigen achtergrond kleur toevoegen aan de compositie. Improvisatie was voor hem een tool om binnen het collectief ieders eigenheid te kunnen bewaren. Door naast traditionele muzieknotatie ook gebruik te maken van grafische notatie kunnen ook muzikanten zonder muziektechnische bagage de partituur interpreteren. Want naast professionele uitvoerders wilde Henderickx dat ook koren, fanfares en percussiegroepen van alle niveaus, maar ook performers uit andere disciplines dan muziek zouden kunnen deelnemen aan het artistieke experiment.

Naast de dramaturgische tekst en schetsen vormden ook de vele gesprekken die Henderickx al over Inner Life gevoerd had met Diederik Glorieux (zijn compositie-assistent), Jorrit Tamminga (met wie hij lang samenwerkte voor de elektronica in zijn werken), Kevin Voets (algemeen directeur van HERMESensemble) en Aïda Gabriëls (regisseur van Inner Life ism. Ferenc Balcaen) het vertrekpunt voor de uiteindelijke creatie. Toch was er om al die deeltjes in elkaar te kunnen laten klikken nog een lang en intensief proces nodig met muzikale try-outs om inzicht in de compositie te krijgen. Elk vanuit hun eigen expertise slaagden ze er samen in om de onafgewerkte compositie te voltooien. “Hoewel veel elementen in de compositie helder waren”, getuigen Diederik Glorieux en Kevin Voets, “moest er ook teruggegrepen worden naar eerdere producties en composities om bepaalde beslissingen te kunnen maken in de geest van Wim Henderickx.”

 

Muziek en spiritualiteit

Spiritualiteit is altijd een belangrijk aspect geweest in het leven van Wim Henderickx. Ook muziek zag hij als een spirituele beleving. Het hoeft dus niet te verwonderen dat de titel Inner Life eveneens een spirituele betekenis oproept. Het werk gaat over het zoeken naar harmonie in onze diverse samenleving, over “het vieren van onze unieke persoonlijke beleving, om van daaruit verbinding te vinden met de ander”, zo lees je in de regie-aanwijzingen van Aïda Gabriëls.

Wim Henderickx schetste die achterliggende gedachte van Inner Life zelf zeer treffend in zijn dramaturgie met een quote uit de I Ching: “Tao produced one. One produced two. Two produced three. Three produced ten thousand beings. Ten Thousand beings carry yin and embrace yang; by blending their energies they achieve harmony.”

Centraal in de compositie staat de Shri Yantra. Deze complexe geometrische figuur uit de hindoeïstische filosofie staat symbool voor de kosmos en wordt ook gebruikt als gids voor meditatie- en bewustwordingstechnieken. De zeven onderdelen waarin Henderickx Inner Life opdeelt, komen overeen met zeven muzikale entiteiten: Vibrations (trillingen), Pulsations (pulsen), Texture (textuur), Chords (akkoorden), Silence (stilte), Noise en Melody (melodie). Die specifieke entiteiten verbindt hij vervolgens telkens met een buitenmuzikaal gegeven uit de Shri Yantra: de lotusfiguur, de ‘bindu’ (de stip in het midden van de figuur), de cirkel, de driehoek of het vierkant. Als in een ritueel doorloopt het publiek een traject door de verschillende onderdelen van de compositie, die telkens ook in een andere ruimte plaatsvinden en een andere beleving oproepen.

 

Dear Antwerp: zeven stadia naar een harmonieuze diversiteit

Wim Henderickx omschreef Inner Life als een “levend laboratorium” en ontwierp de partituur op zo’n manier dat naast de vastgelegde kernbezetting van zeven instrumenten vele extra lagen kunnen worden toegevoegd, om zo nog meer uitvoerders te betrekken. Inner Life beweegt zo steeds mee met de context waarin ze uitgevoerd wordt: elke uitvoering is anders.

• De uitvoering van Inner Life tijdens Dear Antwerp begint in de trappenhal van DE SINGEL. De eerste muzikale entiteit Vibrations krijgt gestalte in de vorm van een groot koor, opgedeeld in zeven groepen. Er ontwikkelt zich een meanderend spel waarin de zangers van de ene groep naar de andere kunnen migreren en het koor van binnenuit laten ‘vibreren’. Voor Henderickx was dit deel verbonden met de lotusfiguur in de Shri Yantra. Zij staat symbool voor voortdurende variatie en verfijning, maar ook voor het vinden van schoonheid en balans.
• Ook de Noise-entiteit is gelinkt aan de lotusfiguur. Een luidsprekerinstallatie interpreteert de geluiden van de stad en transformeert ze naar een hypergelaagde sonoriteit.
• Recht in de kern van de Shri Yanta bevindt zich de ‘bindu’, het punt van waaruit de hele vorm zich naar buiten toe ontplooit. Het punt symboliseert dan ook onafhankelijke gebeurtenissen en vindt zijn muzikale tegenhanger in de entiteit Pulsations. Geen soundscape die daar beter bij past dan het dribbelende spel van de basketballers van BBC Willibies. Hun spel mondt uit in een ritmisch pulserende onderstroom en vormt de basis voor de zinderende dialoog die de strijkers, op hun beurt, met de basketballers aangaan, hoe verschillend in klank zij ook mogen zijn.
• De driehoek staat dan weer symbool voor innerlijke energie, en wordt door Henderickx verbonden met de muzikale entiteit Silence.Omringd door de drukke context van de stad zoeken solisten Mireille Capelle en Esther-Elisabeth Rispens de innerlijke stilte op.
• De Chords-passage is degene met het meest afgebakende klankbeeld, verbonden met de rechttoe rechtane vorm van het vierkant die de Shri Yantra omsluit. Waar in andere delen de muzikale lijnen in meer of mindere mate in elkaar vervloeien, zijn de muzikale acties hier net heel exact omlijnd.
• In Texture zijn het dan weer de afgeronde hoeken van de cirkel die het organische verloop van dit deel bepalen. Zangers uit het stadskoor Madam Fortuna verkennen elkaars persoonlijke en unieke klankwerelden door ‘hun’ klanken eerst aan de ander te laten horen en vervolgens naadloos aan elkaar door te geven.
• Het laatste deel Melody brengt het publiek én alle muzikanten opnieuw samen. Melodie was een belangrijk aspect binnen Henderickx’ muzikale taal, en symboliseert in Inner Life het leven, gekenmerkt door zijn continuïteit en cyclische tijdsopvatting. Via talrijke verwijzingen naar de voorgaande delen rijgt dit slotdeel de verschillende en persoonlijke belevingen aan elkaar in een collectief moment.

Deze tekst baseert zich op de documentatie die beschikbaar gesteld werd door Aïda Gabriëls, Diederik Glorieux en Kevin Voets.

WIM HENDERICKX

Wim Henderickx (1962-2022) was één van de belangrijkste stemmen in de Belgische hedendaagse muziek. Hij geloofde erin dat muziek voor iedereen is. Die overtuiging klinkt op allerlei manieren door in zijn muziek, en werd versterkt door zijn niet aflatende engagement om muziek te laten verbinden en zijn liefde voor muziek door te geven. Zo schreef Henderickx regelmatig voor niet-professionele muzikanten (Visioni ed Estasi, 2015; Dance of the Gods, 2019) en betrok hij lokale ‘communities’ en muzikanten met diverse achtergronden in grote projecten (ANTIFOON, 2014; De Bekeerlinge, 2022). Daarnaast coachte hij sinds 2000 talloze jonge componisten tijdens de compositiestage SoundMine van Musica Impulscentrum, en was hij docent compositie aan de conservatoria van Antwerpen en Amsterdam.

Henderickx’ open en nieuwsgierige houding, zijn fascinatie voor wereldwijde culturen, filosofieën en de kosmos, en belangstelling voor verschillende muziekgenres (oa. popmuziek en jazz) en kunstdisciplines, resulteerden in een rijke, onmiskenbaar unieke muzikale taal. Talrijke invloeden uit oa. de Indiase en bij uitbreiding oosterse muziek (RAGA cyclus, 1996-2016; Tantric Cycle, 2004-2010), Afrikaanse (Confrontations, 2003) en Midden-Oosterse (Nostalgia, 2010) muziek verstrengelden zich met zijn westerse wortels. Doorheen zijn werk nam ook Henderickx’ belangstelling voor elektronica toe, die vaak een essentiële laag in het muzikaal bouwwerk vormt of de ruimtelijke beleving van klank bevordert.

Henderickx’ werkenlijst telt zo’n tweehonderd titels voor uiteenlopende bezettingen, van solowerken over kleine en grote ensemblestukken, koorwerken, opera en muziektheater tot een aanzienlijk deel orkestwerken. Als ‘Artist in residence’ onderhield Henderickx lange en vruchtbare samenwerkingen met Muziektheater Transparant en Antwerp Symphony Orchestra. In 2022 ging zijn magnum opus, de opera De Bekeerlinge, in première bij Opera Ballet Vlaanderen.

wimhenderickx.com